روزنامه حکمتحکمت، روزنامه، نخستین نشریه به زبان فارسی در مصر می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - فعالیت‌های میرزامهدی‌خان ۳ - تالیفات میرزامهدی‌خان ۴ - انکار تالیفات میرزامهدی‌خان ۵ - جایگاه میرزامهدی نزد مظفرالدین‌شاه ۶ - تاریخ انتشار اولین شماره روزنامه ۷ - مؤسس واقعی روزنامه حکمت ۸ - موضوع نخستین سرمقاله حکمت ۹ - حوزه فعالیت روزنامه حکمت ۱۰ - موضوعات روزنامه ۱۱ - ادبیات روزنامه ۱۲ - وقفهها در انتشار حکمت ۱۳ - حکمت پرچم‌دار وطن‌خواهی ۱۴ - اهمیت حکمت در زمان مشروطه ۱۵ - هزینه زیاد روزنامه حکمت ۱۶ - آخرین شماره حکمت ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - مدیر مسئول روزنامهمیرزامهدیخان تبریزی (۱۲۵۳ـ۱۳۳۳)، مدیر نشریه حکمت، دانش‌آموخته پزشکی بود. ۲ - فعالیت‌های میرزامهدیخانوی پس از پایان تحصیلات در تبریز و استانبول، با نشریه اختر (چاپ استانبول) همکاری کرد و در ۱۳۰۹ به قاهره رفت. میرزامهدی خان با نشریات عربی، از جمله الهلال، همکاری می‌کرد و مقاله‌هایی درباره ایران می‌نوشت. [۱]
ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۱، ص۳۲۲، تهران، ۱۳۷۷ش.
۳ - تالیفات میرزامهدیخانوی افزون بر روزنامه‌نگاری، به سرودن شعر و تألیف کتاب نیز می‌پرداخت که از آن جمله است: مفتاح باب‌الابواب، در تاریخ باب و بابیه [۲]
محمد قزوینی، ج۱، ص۸۹، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال۵، ش۱و ۲ (شهریور ـ مهر ۱۳۲۷ آن را یکی از بهترین و نسبتآ بی‌طرف‌‌ترین اثر در خصوص تاریخ بابیه دانسته است.).
فرهنگ مهدی ؛ جهان‌نمای مهدی ؛ و دیوان شعر به فارسی و عربی و ترکی . [۳]
حکمت، سال۸، ش۲۸۵، ص۱۵ـ۱۶، غرّه‌ذیقعده ۱۳۱۷.
[۴]
حکمت، سال۱۰، ش۸۳۳، ص۳، غرّه رجب ۱۳۲۰.
۴ - انکار تالیفات میرزامهدیخانعبدالمحمد ایرانی، مدیر نشریه چهره‌نما چاپ مصر، تألیفات و تصنیفات میرزامهدی خان را انکار کرده، که درخور تأمل است. [۵]
چهره‌نما، سال۱۱، ش۲۰، ص۱۳، غرّه صفر ۱۳۳۳.
۵ - جایگاه میرزامهدی نزد مظفرالدینشاهمیرزامهدی از مظفرالدین‌شاه لقب « خان » و « رئیس‌الحکما » گرفت و در ۱۳۱۹، ملقب به زعیم‌الدوله شد و برایش مقرری سالیانه تعیین گردید. [۶]
حکمت، سال۱۰، ش۸۳۳، ص۳، غرّه رجب ۱۳۲۰.
[۷]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۴۱، تهران ۱۳۸۱ش.
۶ - تاریخ انتشار اولین شماره روزنامهدر ۲۸ صفر ۱۳۱۰، میرزامهدی‌خان نخستین شماره حکمت را در قاهره منتشر کرد. ۷ - مؤسس واقعی روزنامه حکمتمؤسس واقعی آن، میرزارضای حکیم، کنسول وقت ایران در قاهره، بود که به گفته خودش، چون خوشایند نبود مأمور دولت نشریه‌ای منتشر کند، هزینه حکمت را تأمین و انتشار آن را به میرزامهدی خان واگذار کرد. [۸]
گزیده اسناد روابط خارجی ایران و مصر، به کوشش رقیه‌السادات عظیمی، ج۱، ص۱۴۸، ج۱، تهران: وزارت امور خارجه، دف‌تر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۵ش.
۸ - موضوع نخستین سرمقاله حکمتنخستین سرمقاله حکمت، درباره اهمیت روزنامه‌نگاری است و نویسنده مقاله، مطبوعات را «سبب آبادی جهان و باعث مادّی ترقی جهانیان» و «رابطه اتحاد اهل مشرق به‌مغرب » دانسته است. [۹]
حکمت، سال۱، ش۱، ص۱، ۲۸ صفر ۱۳۱۰.
۹ - حوزه فعالیت روزنامه حکمتحکمت، نشریه‌ای « سیاسی و علمی وادبی و تجاری» بود که در آغاز، یک بار در هفته و سپس دو یا سه شماره در ماه منتشر می‌شد و به‌ندرت تصویر در آن به کار می‌رفت. ۱۰ - موضوعات روزنامهنشریه موضوعات گوناگونی چون سیاست، علوم، پزشکی، ادبیات، تجارت، تاریخ، اختراعات و اکتشافات را در برداشت ولی جنبه خبری آن غالب بود، خبرهای مصر با عنوان اخبار داخلی و خبرهای سایر کشورها، از جمله ایران، با عنوان آن کشور درج می‌شد، میرزامهدی‌خان خبر‌ها را از گزارشگران نشریه در مناطق گوناگون جهان می‌گرفت. ۱۱ - ادبیات روزنامهنثر حکمت بسیار ساده و روان بود، مدیر حکمت گاهی از واژه‌های خودساخته استفاده می‌کرد، نظیر تافتخانه به‌جای مطبعه یا چاپخانه، و پیام‌نگار به جای خبرنگار . وی ظاهر عربی واژه‌ها را نیز برنمی‌تافت و تهران را به جای طهران و پارس را به جای فارس می‌نوشت. [۱۰]
حکمت، سال۱۶، ش۸۹۴، ص۱، ۱۵ شعبان ۱۳۲۵.
۱۲ - وقفهها در انتشار حکمتمیرزامهدیخان نشریه را به تنهایی اداره می‌کرد، [۱۱]
حکمت، سال۷، ش۲۴۶، ص۵، غرّه صفر ۱۳۱۶.
از همین‌رو در ۱۳۱۳ براثر بیماری وی، انتشار حکمت متوقف گردید و در اواخر ۱۳۱۵ بار دیگر منتشر شد.
از آن پس نیز در نشر حکمت وقفه‌هایی پدید آمد، از جمله وقفه سه‌ماهه در ۱۳۱۷. در پی سفر مدیر حکمت به ایران در ۱۳۱۹، این نشریه تعطیل شد. [۱۲]
ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۴۵۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
انتشار دگرباره آن در رجب ۱۳۲۰ بود که در سرمقاله آن، میرزا مهدی‌خان شرح سفرش به ایران را درج کرده است. [۱۳]
حکمت، سال۱۰، ش۸۳۳، ص۱ـ۴، غرّه رجب ۱۳۲۰.
۱۳ - حکمت پرچم‌دار وطنخواهیدر حکمت نیز، مانند دیگر نشریات برونمرزی، آرای تجددخواهانه و میهن‌پرستانه مطرح می‌شد و در آن از هر فرصتی برای یاد کردن وطن بهره می‌بردند؛ ازاین‌رو، می‌توان آن را پرچم‌دار وطن‌خواهی، و اشعار وطن‌خواهانه آن را ابتکاری در عرصه مطبوعات دانست [۱۴]
ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۴۷۴، تهران، ۱۳۷۹ش.
نمونه‌ای از شعرهای وطن‌خواهانه آن در روزنامه درج شده است.
. [۱۵]
حکمت، سال۱۴، ش۸۷۰، ص۲ـ۴، ۱ جمادی‌الاولی ۱۳۲۴.
۱۴ - اهمیت حکمت در زمان مشروطهحکمت در آزادی‌خواهی و حاکمیت قانون و روشن کردن افکار مردم، از نشریات تأثیرگذار و از جمله نشریات برونمرزی بود که مطبوعات صدر مشروطه از آن بهره بردند. [۱۶]
محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۵ش.
همچنین بیش‌تر نویسندگان تاریخ مشروطه از نویسنده آن به نیکی یاد کرده‌اند. [۱۷]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۴۱، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۸]
محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ج۱، ص۹۰، تهران ۱۳۷۵ش.
در جریان مشروطه‌خواهی، حکمت خواهان تفکیک قوا و استقلال وزارت‌خانه‌ها بود و خواست‌های مشروطه‌خواهان را، که محدود به تشکیل عدالت‌خانه و محاکم عدلیه بود، برای تشکیل حکومت مشروطه و رفاه مردم کافی نمی‌دانست. [۱۹]
حکمت، سال۱۴، ش۸۶۸، ص۳ـ۴، ۱ ربیع‌الآخر ۱۳۲۴.
پس از تأسیس مدارس و جراید ملی، مدیر حکمت از تحقق دو آرزوی دیرینه‌اش، اظهار شعف نمود و به سبب دو نعمت دیگر، یعنی تأسیس حکومت مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی، از خداوند سپاس‌گزاری کرد. [۲۰]
حکمت، سال۱۴، ش۸۶۹، ص۱۲، ۱۵ ربیع‌الآخر ۱۳۲۴.
[۲۱]
حکمت، سال۱۴، ش۸۷۲، ص۱۰ـ۱۱، ۱۵ رجب ۱۳۲۴.
۱۵ - هزینه زیاد روزنامه حکمتحکمت از جمله نشریات پرشمارگانِ برونمرزی بود. [۲۲]
ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۷۶۴، تهران، ۱۳۷۹ش.
به گفته ناشر آن، هزینه انتشارش به سبب ناآشنایی کارگران عرب چاپخانه با واژه‌های فارسی و تصحیح مکرر نسخه‌های نشریه، به اندازه هزینه چهار نشریه بود. [۲۳]
حکمت، سال۷، ش۲۴۶، غرّه صفر ۱۳۱۶.
۱۶ - آخرین شماره حکمتآخرین شماره حکمت شماره نهم از سال نوزدهم است که در ۱۵ ربیع‌الاول ۱۳۲۹ منتشر شده و از این‌که تا ۱۳۳۳ ( زمان مرگ مدیر حکمت) شماره‌های دیگری از آن انتشار یافته است یا خیر، اطلاعی در دست نیست. ۱۷ - فهرست منابع(۱) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، ج۱، ۱۳۷۷ش. (۲) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، ج۲، ۱۳۷۹ش. (۳) چهره‌نما، سال۱۱، ش۲۰، غرّه صفر ۱۳۳۳. (۴) حکمت، سال۱، ش۱، ۲۸ صفر ۱۳۱۰. (۵) حکمت، سال۷، ش۲۴۶، غرّه صفر ۱۳۱۶. (۶) حکمت، سال۸، ش۲۸۵، غرّه‌ذیقعده ۱۳۱۷. (۷) حکمت، سال۱۰، ش۸۳۳، غرّه رجب ۱۳۲۰. (۸) حکمت، سال۱۴، ش۸۶۸، ۱ ربیع‌الآخر ۱۳۲۴. (۹) حکمت، سال۱۴، ش۸۶۹، ۱۵ ربیع‌الآخر ۱۳۲۴. (۱۰) حکمت، سال۱۴، ش۸۷۰، ۱ جمادی‌الاولی ۱۳۲۴. (۱۱) حکمت، سال۱۴، ش۸۷۲، ۱۵ رجب ۱۳۲۴. (۱۲) حکمت، سال۱۶، ش۸۹۴، ۱۵ شعبان ۱۳۲۵. (۱۳) محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال۵، ش۱و ۲ (شهریور ـ مهر ۱۳۲۷). (۱۴) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۵) گزیده اسناد روابط خارجی ایران و مصر، به کوشش رقیه‌السادات عظیمی، ج۱، تهران: وزارت امور خارجه، دف‌تر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۵ش. (۱۶) محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران ۱۳۷۵ش. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «روزنامه حکمت»، شماره۶۳۸۳. |